Meyve ağaçlarında budama
Budama; meyve ağaçlarının düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturmalarını, verim
çağlarında uzun zaman kalmaları ve kuvvetten düşmeye başlamış olan ağaçları
yeniden kuvvetlendirerek bir süre daha yüksek kaliteli meyve vermelerini
sağlamaktır.
Genel olarak, meyve ağaçlarının gelişmeleri incelendiğinde budama yapılmayan
ağaçların, budama yapmış gibi çiçek açtıkları ve meyve verdikleri görülür.
Bu
gibi ağaçların meyveleri, ürün vermeye başladıkları ilk yıllarda kaliteli
olabilirse de, bunu izleyen yıllarda küçük, renksiz ve gösterişsiz olurlar.
Ayrıca, budanmayan bazı meyve ağaçlarında peryodisite olayına çok sık
rastlandığı gibi, dalların alt kısımları çok çabuk çıplaklaşmakta şemsiye
şeklini almakta, ürün alanları ağacın dış ve uç kısımlarına kaymakta ve
azalmakta, bunun sonucu olarak ta ağaç başına verim düşmektedir.
Budamanın amaçlarını genel olarak şöyle sıralayabiliriz;
1. Meyve ağaçlarını en kısa zamanda ürün vermeye
başlatmak ve onları uzun süre verim çağında tutmak, yani meyve ağaçlarında
fizyolojik dengeyi kısa zamanda oluşturmak ve bunu bir süre korumak.
2. Gövde üzerinde ana dalları sayılarını ve
dağılışlarını düzenleyerek meyve ağaçlarının sağlam, düzenli ve dengeli taç
oluşturmalarını sağlamak.
3. Meyve ağaçlarının bakımı, meyvelerin derimini,
zararlarla savaş ve teknik işlerin uygulanmasını kolaylaştırmak.
4. Kurumuş, hastalıklı, ekolojik ve mekanik
etkilerle zararlanmış, kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş, yada zayıf
olan açılı dalları kesmek.
5. Meyve ağaçlarında karbon asimilasyonunu
arttırmak amacıyla, ışığın ağaçların iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak
ve yaprak yüzeylerini artırmak.
6. Bazı meyve tür ve çeşitlerinde görülen
peryodisiteyi önlemek veya azaltmak yani bazı meyve ağaçlarının bir yıl bol bir
yıl az meyve verimini dinlenmelerini düzenleyerek her yıl düzenli meyve verimini
sağlamak.
7. Meyvelerin kalitelerini iyileştirmek, şeklinde
özetleyebiliriz.
Budamanın Fizyolojik esasları
Meyve ağaçlarında tohumun çimlenmesi ile ağaç verime başlaması arasında geçen
devre gençlik; verime başlama zamanıyla, verimden düşünceye kadar geçen devre
olgunluk ve bunu izleyen yaşlılık olmak üzere birbirinden ayrı üç fizyolojik
yaşam devresi vardır.Ancak bu devrelerin birbirlerine geçişleri veya devrelerin
başlama ile bitme zamanlarının pratik olarak önceden saptanması olası değildir.
Meyve ağaçlarında beslenme fizyolojileri de başlıca toprak üstü (taç) ve toprak
altı organları (kökler) tarafından yönlendirilir. Gerçekte, meyve ağaçlarının
değişik yaşam devrelerinin farklı görünüşü, bu iki ayrı organ siteminin
çalışmalarının birbiriyle etkileşimlerinden ileri gelmektedir. Yani, yapraklar
tarafından yapılan karbonhidratların miktarının, kökler tarafından alınan
madensel maddelere (özellikle azot) oranı fazla ise (CH/N>1), meyve ağacında
çiçek tomurcuğu oluşur. Öte yandan, ağacın yaşantısı üzerinde kök sisteminin
üstünlüğü varsa , yani (CH/N<1) ise meyve ağaçlarında sürgün oluşumu kuvvetli
olur.
Bunlara ek olarak meyve ağacında toprak üstü ile toprak altı organlarının
faaliyetleri arasında bir düzen oluşmuş, bu organlar arasında bir birlik ve
beraberlik var, ahenkli bir çaba gösteriyorlarsa meyve ağaçları fizyolojik
dengededir (CH/N=1).
Meyve fidanlarına şekil verilen gençlik devresinde normal olarak toprak altı
organlarının çabaları, toprak üstü organlarındakine göre fazladır. Bunun sonucu
olarak genç ağaçlarda anaca bağlı olarak değişmek üzere, kuvvetli sürgünler
oluşmaktadır. Meyve ağaçlarında bol ve kuvvetli sürgünleri oluşturduğu devreye
“Gençlik kısırlığı” denir. Bu sürenin mümkün olduğu kadar kısa olması istenir.
Bu nedenle meyve ağaçlarında bu devreyi kısaltmak amacıyla kök kesmek, gövdeyi
boğmak, meyve fidanlarını azotlu gübrelerle dengeli olarak gübrelemek, zayıf
anaç kullanmak vb. bir takım teknik önlemlere başvurabilirler.
Bu önlemler
arasında karbon asimilasyonunu artırmak üzere yapılan budama işlemleri,
diğerleri gibi etkili olmaktadır. Nitekim meyve ağaçlarında ışık yoğunluğunu
artırmak amacıyla düzenli, kuvvetli ve dengeli taç oluşturmak; asimilasyon
yüzeyini artırmak için de dalları uzun bırakmak veya hiç kesmemek, gövde ile
kuvvetli büyüyen dalların açılarını daraltmak; fazla dalların bir kısmını
seyreltmek, geri kalan dalları eğmek yada bükmek suretiyle meyve ağaçlarında kök
ve taç arasındaki fizyolojik denge doğal olarak gelişen meyve ağaçlarına göre
daha kısa bir zaman içerisinde kurulabilir.
Fizyolojik dengenin generatif büyüme
lehine bozulduğu yani, sürgün oluşmasının durduğu yaklaşık devresinde ise, meyve
ağaçlarını sürgün yapmaya zorlamak için dalları kısa kesmek, daha önce eğilmiş,
bükülmüş yada bağ olarak kullanılmış dalların bir kısmını çıkarmak, açılarını
genişlemiş dalların, açılarını düzeltmek, çok fazla meyve dalı seyreltmesi
yapmak ve meyve ağaçlarını azotlu gübrelerle, bolca gübrelemek zorunludur.
Görülüyor ki budamanın fizyolojik esası; meyve ağaçlarının fizyolojilerinin ve
organografik yapılarının iyice bilinmesine dayanmaktadır. Bu yüzden bir
budayıcının, elinden çok kafasının iyi işlemesi yanında, fizyoloji bilgisinin
çok iyi olmasında ve meyve ağacını iyice tanımasında zorunluluk vardır. Bundan
başka, budayıcının budamak amacıyla yanına gittiği her ağacı ayrı birey kabul
ederek ona göre hareket etmesi ve işlerinde ön yargılara ve belli formüllere
bağlı kalması gerekir.
BUDAMA TEKNİĞİ
Meyve yetiştiriciliğinde, meyve ağaçlarının fizyolojik faaliyetleri üzerine
teknik uygulamalarla etkili olunabilir. Ağaçları budama işlemleriyle kısa
zamanda ürün vermeye başlatabileceğimiz gibi, meyve başlama zamanını da
geciktirebiliriz. Örneğinin, meyve fidanlarının daların kesilmeden
bırakılmaları, eğilmeleri, bükülmeleriyle bunlar üzerinde çiçek tomurcuğu
oluşumunu hızlandırır, meyve ağacını çok kısa bir sürede meyve vermeye
yönlendirebiliriz. Öte yandan, bir fidanın dalları kısa kesilir ve bu işlem her
yıl tekrarlanır ise çiçek tomurcuğu oluşması o denli geç olur. Ayrıca değişik
kuvvette anaçlar kullanarak meyve ağaçlarının bodurlaşmalarını yada onların çok
kuvvetli bir taç yapmalarını teşvik edebiliriz. Bu nedenledir ki, değişik çevre
koşullarında yetiştirilen meyve ağaçlarının sağlıklı gelişmeleri ve kısa zamanda
ürün vermeye başlamaları için, budama tekniğinin iyi bilinmesi ve uygulanması
ile diğer kültür önlemlerinin gereği gibi yerine getirilmesi zorunludur. Budama
tekniği bakımından başvurabilecekleri bazı ilkelerin açıklanması uygun ve
yerinde olacaktır.
1. Meyve ağaçlarının fizyolojik dengesiyle budama
işlemlerinin şiddetle uygulanması arasında önemli bir ilişki vardır.
2. Bir meyve ağacında, ana dallar tacın oluşumunu
sağlar, yardımcı dallar ağaca şekil verir, meyve dalları ise genaratif faaliyeti
yönlendirir. Bu nedenle, meyve ağaçlarının özellikle şekillendirme devrelerinde,
budama işlemleri vejatatif gelişmenin görüldüğü odun dallarına uygulanmalı,
meyve dalarına zorunlu olmadıkça dokunulmamalıdır. Bu ilkeye uygun olarak
hareket edildiği takdirde, meyve ağaçlarına iyi bir şekil verilebileceği gibi,
bunların kısa zamanda meyveye yatması da sağlanır.
3. Meyve ağaçlarında vejatatif gelişme meyve
ağaçlarının büyüme noktalarında, yani uç kısımlarında olacaktır. Bu yüzden
budama uç kısımlarda uygulanmalıdır.
4. Yardımcı dal oluşumu üzerinde titizlikle ve
önemle durulmalıdır. Yardımcı dallar ana dallar üzerinde mümkün olduğu kadar
eşit uzaklıkta ve aynı yönlerde oluşturulmalıdır.
5. Ana dallar arasında gelişme bakımından
dengesizlik varsa bunlar açı genişleterek, kuvvetli dallar üzerindeki meyveler
tamamen bırakılarak gelişmesi zayıflatılarak düzeltilebilir.
6. Besin maddelerinin dağılmaları ile depo
edilmeleri meyvelerin gösterişli ve kaliteli olmaları, dalların ışıktan eşit
şekilde yarar sağlayabilmeleri ve kültür işlemlerinin kolaylıkla uygulanabilmesi
için ağaçların taç oluşumunda simetriye dikkat edilmelidir.
7. Dalları kısa kesmek vejatatif gelişmeye, hiç
kesmemek, uzun bırakmak veya eğmek, bükmek genaratif faaliyete yardım eder.
8. Dallar toprağa paralel olarak eğilmeli, keskin
yay teşkil edecek şekilde kuvvetli eğilmemeli, çünkü bu noktadan oluşacak dik
büyüyen dallar ağaçların gelişme dengesini bozabilir.
9. Aynı noktadan yan yana büyüyen aynı kuvvetle
dalların gelişmesine izin verilmemeli, geniş açılı dal bırakılarak dar açılı
büyüyen dal çıkartılmalıdır.
10. Ana dalların gövde ile yaptıkları açılar 45-60 derece olmalıdır. 45
derece den dar olan ana dalların dış etkilere karşı direnci zayıf olur.
11. Çok kuvvetli anaçlar üzerinde aşılı elma ağaçlarında katlı piramit ve
palmet şeklinde, ilk katla, ikinci kat arasındaki yükseklik 80-110cm olmalı,
diğer katlar belirtilen rakamlardan 10cm azaltılarak oluşturulmalıdır. Ancak
zayıf ve orta kuvvette anaçlar üzerinde aşılı fidanlar kullanıldığı takdirde,
belirtilen bu yükseklik çok fazladır.
BUDAMA ZAMANI
Budama zamanı, meyve
ağacının toplu büyümesini, kesime karşı göstereceği tepkiyi, verimini,
fizyolojik ve ekonomik ömrünü etkiler. Budama kış ve yaz (yeşil ) olmak üzere
iki ayrı ve zıt mevsimlerde yapılır.
1.Kış budama zamanı;
Kışı ılık geçen
yerlerde meyve ağaçlarının kış dinlenmesine girmelerinden sonraki süre, budama
bakımından, en uygun bir zaman dilimidir. Ancak kışı sert geçen yerlerde
şiddetli donlardan önce, budamanın yapılması doğru olmaz. Meyve ağaçlarını
budamak için en uygun dönem, yaprak dökümünü izleyen günlerle ilkbahar gelişme
periyodunun başlaması arasında geçen dönemdir.
2.Yaz budama zamanı:
Yaz boyunca meyve
ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, bükme, eğme, dalların
birbiriyle karşılıklı olarak bağlanmaları ve açıların genişletilmeleri,
daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir.
Yaz budamasında anaç,
meyvelerin daha iyi renklenmelerini sağlamak, vajatatif gelişmeyi düzenlemek,
kış aylarında yapılacak budama işlemlerini azaltmak ve derim işleri ile kültürel
etkinlikleri geliştirerek kolaylaştırmaktır.
Yaz budaması
özellikle meyve ağaçlarının şekillendirme yıllarında yapılması gerekli olan
önemli bir teknik işlemdir. Meyve ağaçlarında, yaz budaması ilkbahar gelişme
periyodunun sonu ve yaz gelişme periyodu içerisinde sürgünler odunsulaşmaya
başladıktan sonra yapılabilir. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan,
büyümeleri istenmeyen gelişmeleri ama yardımcı dalların zararına olan dallar
kesilerek çıkartılabilir yada eğilip bükülebilir. Bazı dallar da açıları
genişletilerek gelişmeden alıkonulabilir.
Meyve Ağaçlarında Verilecek Şekiller
Günümüzde meyve
ağaçlarında elmadan örnek vermek gerekirse anaca bağımlı olarak değişik şekilde
terbiye imkanları mevcuttur. Genelde kuvvetli gelişen anaçlar üzerindeki terbiye
şekilleri ve bodur gelişenler üzerindeki terbiye şekilleri; Goble, Doruk dallı,
Değişik doruk dallı, Piramit, Merkezi lider, Hytec, Selender spendle type,
Vertical axis, Trellis espallier sistemi vs. şeklinde sayılabilir.
Bunun gibi her ülke kendine uygun bir terbiye sistemi belirlemiş. Bunu
belirlerken iklim, toprak gibi faktörlerinde etkisi ile bunlar belirlenmiş. Ben
sizlere fazla sistem anlatıp bunlar arasındaki farkları anlatma gibi bir yöntem
izlemeyeceğim. Benim düşüncem kuvvetli anaçlı ağaçlarda ve bodur anaçlı
ağaçlarda birer sistem anlatmak olacaktır. Bu sistemler aşağıda anlatılmaktadır.
MERKEZİ LİDER TERBİYE SİSTEMİ
Bu tip bir budama şeklini çöğür anacı, MM111, MM106, gibi kuvvetli gelişen veya
yarı bodur gelişen anaçlar üzerinde aşılı olan elma çeşitlerinde uygulamak
mümkündür. Bunlar değişik sıklıkta dikilmiş olabilir. 5x5, 6x6, 4x3, 4x2m
ebatlarında dikilebilir. Genç elma ağaçları için en kolay terbiye sistemi
merkezi lider sistemidir.
Dikim sonbaharda
ağaçların yaprak dökümünden ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar olan sürede
yapılabilir. Kışı sert geçen yerlerde tepe kesimi bahar aylarında yapılmalıdır.
Meyve bahçesinde
dikilecek fidan dallı veya kamçı şeklinde dalsız olabilir. Dikim sistemine göre
açılan çukurlara aşı noktası 5-
10 cm toprak yüzeyinde olacak şekilde
kök tuvaleti fidanlar dikilir. Eğer fidan kamcı şeklinde dalsız fidan ise
dikimden sonra bunun 60-
75 cm
üzerinden (spur ve yarı bodurlar 75-85) tepesi vurulur. Genellikle lider
toprak yüzeyinden 60-
85 cm mesafede tepesi vurulur. Spur ve
yarı bodur ağaçlarda
75 cm, standart ağaçlarda
90 cm den tepe kesimi yapılır. Tepesi vurulurken ki son
göz aşı noktasının ters tarafında olmalıdır. Böylece yetişen ağaç bir denge
halinde olabilsin. Eğer dallı fidan dikilecekse bir veya iki yaşlı o zaman 4-5
geniş açılı yan dal bırakılır. Bu dalların en düşük olanı
45 cm toprak yüzeyinden yukarı olmalı ve bu dallar arası
düşey olarak 5-
10 cm aralık olmalıdır. Bu yan
dalların 1/4 kesilerek uç alınmalıdır. Yan dallar ağaç etrafına eşit mesafeden
yerleştirilmelidir.
BİRİNCİ BÜYÜME SEZONU
Dikimi takip eden yaz ayları başında şekil verme işlemlerine başlanır. Sürgünler
7,5-
10 cm
olunca yaz budamasına başlanır. İlk iş olarak dik büyüyen fidanın üst tarafına
en yakın olan sürgün lider olarak seçilir.
Özellikle dar açılı çıkan dalların açıları yayıcılarla (kürdan, mandal, kamış
vs.) genişletilmeli. Dalsız bir fidan dikildiğinde yaz aylarında oluşan
sürgünlerden 3-6 tane iyi ana dal seçilir. 5 tane olması idealdir. Diğer çıkan
sürgünler varsa çıkartılır. Liderle rekabet edenler çıkartılır. Dallar arasında
düşey olarak 7,5-
25 cm arası bir mesafe olabilir.
Böylece birinci katı oluşturacak dallar seçilmiş olur. En alt dal ile toprak
yüzeyi mesafesi arası en az 45cm olmalıdır.
Birinci katı oluşturan dalların en üstündekinden 60-
70 cm yukarısından liderin tepesi
vurulmalıdır. Oluşturulan açıları genişletilen yan dalların 1/4 ü kesilir. Yan
dalların ucu lider seçilen daldan aşağıda olmalıdır.
İKİNCİ BÜYÜME SEZONU
Birinci katın 60-
75 cm üzerinde ikinci bir kat oluşturulmalı. Bu ikinci
katında açıları geniş olmalı. Gövde ile dal arası açı 35-60o arasında olmalı.
Geniş olanlarda daraltılmalıdır.
Yeni oluşturulan
ikinci kat birinciden daha kısa olmalı. Alttakini gölgelememeli. İkinci katın
dalları birinci kat dalları üzerine gelmemeli, iyi yerleştirilmeli. Ana dalların
1/4 kısaltılmalı. Bu tip bir budama ile piramit şekli (Noel ağacı) şekli elde
edilir. Dal açıları 45-60o arasında olmalı. İkinci kat olarak 3-4 dal seçilir.
Alt kattaki ana dallarda çatallar çıkarsa bu hep aynı yönde bırakılmalı,
simetriye dikkat edilmeli.
ÜÇÜNCÜ VE TAKİP EDEN DİĞER YILLARDA BUDAMA
Önceki yapılan işlemlere devam edilir. Her yıl ana dalların ve liderin
ucundan 1/3 kesilir. Ağaç çeşidine, toprak ve iklim durumuna göre 8-12 ana dal
olgun verim çağında bir ağaçta bulunmalıdır. Buna göre ihtiyaca göre 3. Bir kat
da oluşturulabilir.
Her ana dal arasında düşey olarak 10-
15 cm bulunmalı. Açılar dar ise
genişletilmeli, yaklaşık 35-65o lik bir açı olmalı. Ölü dallar, hastalıklı ve
kırılmış dallar seçilerek budanır. Dar açılı ve dik büyüyen dallar, yaz budaması
boyunca çıkarılmaz kış budamasında çıkarılır. Yan dallarda az yan sürgün varsa
tepesi 1/4 oranında kısaltılır ve sürgüne teşvik edilir. Merkezi lidere ve ana
yan dallara rakip dallar yaz budamasında çıkarılır. Yan dallar ilk beş yıl açı
genişletmeye açı genişletmeye ihtiyaç duyar. Yayılan yada açısı genişletilen
dallar sonraki yıllarda kuvveti azalır ve meyve gözü gelişimi artar.
Ağaç meyveye oturduğunda daha hafif terbiye uygulanır, minimum yaz budamasına
ihtiyaç duyar. Birinci adım, ölü, hastalıklı ve zarar görmüş dallar çıkartılır
ve alçak yatan dallar ile dik sürgünlerde çıkartılır ve alçak yatan dallar ile
dik sürgünlerde çıkarılır. Kuzeyi önlemek için şekil verme ve destek kesimleri
ile yan dalların tepesini vurma Noel ağacı şekli oluşturmada önemlidir. Güneş
olmayı engelleyen dalları (eğer kalınsa) kış budamasında yapmak gerekir.
BODUR ELMA AĞAÇLARINDA VERTİCAL AXİS TERBİYE SİSTEMİ
Elma ağaçları için
bir budama metodudur. Yeni elma çeşitleri bazı eski elma çeşitlerinden (örneğin:
Del. ve Jonathan gibi) çeşitlerin fiyatlarından daha yüksektir. Eğer bir
yetiştirici yeni bir elma üretmek isterse onun bazı özellikleri taşımasını talep
eder. Mesela, eski çeşitlerden daha karlı olmalıdır. Yoğun bahçe dikim
sistemleri (örneğin; vertical axis sistemi gibi) dikimden 2 veya 3 yıl içinde
meyve verebilir. Bunun tersine düşük yoğun bahçe sistemleri genellikle daha az
(dekara 40-50 ağaç) dikilir. Bunlar üretime geçinceye kadar genellikle 5 yıla
ihtiyaçları vardır. Yoğun üretim sistemleri vertical axis sistemi meyvenin daha
erken elde edilmesinde ilave yararlar sağlar. Budama ve hasat maliyetleri
azalır.Çünkü ağacın hacmi küçüktür. Daha az ilaç ve gübre kullanılır. Fakat bazı
dezavantajları da vardır. Tesis maliyetleri ki bu telli bir sistemi içerdiğinden
maliyeti yüksektir. Bunun yanında daha yoğun idare teknikleri ihtiyacı vardır.
Hastalık ve böcek zararlıları kolayca yayıldığından dolayı daha yoğun bir idare
gerektirir.
Bodur elma ağaçları M9, M26 anaçlı ağaçlarda uygulanan vertical axis terbiye
sistemini anlatmaya çalışacağım. Bunları tek sıralı, iki sıralı ve üç sıralı
dikim sistemi ile dikebiliriz. İstenilen dikim sistemine göre dikilecek olan
bodur anaçlı olan bu fidanlarda muhakkak bir destek sistemine ihtiyaç vardır. Bu
destek sistemi için her bir fidana bir direk kullanılabilir. İkinci bir yöntemde
telli terbiye sistemidir. Bu metot da iki direk arasına dikim mesafesine bağlı
olarak 4-6 bodur ağaçlık yer sağlanır. Şekilde de bunu göstereceğim. Burada
tellerin düşey sayısı ve nihai yüksekliği isteğe bağlı olarak 3-6 sıra tel
döşenebilir. En alttaki tel 45-
60 cm yerden yükseklikte ve diğer
düşey aralıklarda yine aynı mesafede 45-60cm olmalıdır. En üstteki teli
yüksekliği hasat metoduyla ilgilidir. Hasat yerden yapılacaksa en üsteki tel
yerden
180 cm yüksekte olmalıdır. Eğer bir toplama platformu,
merdiven kullanılacaksa 240-
300 cm yükseklikte olabilir.
Direkler demir, beton veya ahşap olabilir. İki direk arası mesafe 10-
14
m. Arasında olmalıdır. Direkler dikim mesafesine bağlı
olarak iki fidanın ortasına dikilmelidir. Baştaki ve sondaki direkler daha
derine dikilmeli ve desteklenmelidir. Direklere 3-
4
mm kalınlığında galvanizli tel büyüme sezonu ortasında
gergince çekilmelidir.
DİKİMDE BUDAMA
Dalsız fidan
dikilecekse onlar yaklaşık 76 cm’den tepeleri kesilir. Bir veya iki güçlü dal
olduğunda onlar çıkartılmalı ve lider yaklaşık 76 cm’den budanmalıdır. Dallı
fidanlar da kullanmaya elverişli en üst dalın yaklaşık
25 cm üzerinden liderin tepesi kesilir. Bu mesafe
genellikle aşı noktasının yaklaşık 89-
114 cm arasındadır.
Yeni dikim fidanlar
tepesi kesilmiş dallardan yararlanılabilir ve bazı dalların kaldırılması
tamamlanır. Çünkü her dikim yeri farklıdır, yalnızca genel tavsiyeler
verilebilir. Bazı fidanlık fidanları aşırı bir dal sayısına sahip olabilir. Bu
sebeple, onlar düşey ve ağaç etrafının her ikisine de iyi dağıtılan aşağı yukarı
yedi dala seyreltilmelidir. Oldukça fazla dal bırakma şaşırtma şokuna yardım
edecektir (normal büyüme ve yaprak çıkarma da başarısızlık), ve merkezi liderin
zayıf gelişimine de sebep olabilir.
Dalların tepesini
vurmada karar verirken birkaç faktöre dikkat edilmelidir.
1- Dikim tarihi
2- Dalların sayısı ve numarası
3- Gözsüz dala çeşidin eğilimi
Dikim tarihinden sonra, dalların uzunluğu ve sayısı daha önemlidir ve çeşidin
ölü göz teşekkülü daha önemlidir. Çok çeşitli dalların tepesi vurulabilir.
Dikim tarihi gecikince budamayı durdur veya tam çiçeklenmeden sonra dallar
en azından %50’si çıkartılmalıdır. Dikim tarihi erkense (ortalama tam
çiçeklenme tarihinden 6 hafta daha önce) budama sertliği dalların sayısı ve
uzunluğuna bağlı olacaktır. Nispeten az dallı ağaçlar için (3-5), 61 cm’den daha
az uzunluktaki her biri, dalın budanması isteğe bağlıdır. Tepesi vurulmayan,
bırakılan dallar ikinci yıl mahsulü daha çok meydana gelecektir. Bununla
birlikte, hafif eğme ve uzunluğunun yukarı doğru dörtte birini çıkarma
dallanmayı ve gövdeye yakın spur gelişmeyi (ölü gözü azaltmaya) ve dalların
sertleşmesini arttıracaktır.
Uzun dallar uzunluğunun 1/3 ile ¼ arası çıkarılarak yaklaşık 61 cm’ye
kısaltılmalıdır. Dallardaki budama, ağacın yer üstündeki bölümünün
azaltılması nakliye ile oluşacak şokun önlenmesine yardım edecek ve daha küçük
kök sistemiyle daha yakın denge oluşturacaktır. Çok dallı ağaçlarda
dalların budanması da ölü göz oranını azaltacak ve dallanmayı arttıracaktır.
Budama dalları da sertleştirdiğinden ikinci yılda ürün vermeye başladığında ara
dalları yukarı bağlama ihtiyacını azaltır.
BİRİNCİ SEZON (MEVSİM)
İdeal bir vertical axis bahçesi kurmak için bir lider ve aşağısında dört yan dal
ki bunlar ağacın etrafına düzgün yayılmış dallara sahip olmalı. Bu yan dallarda
merkez liderin etrafında uygun yayılmış, toprak yüzeyinden 45 ile
76 cm yükseklikte ve geniş açılı olarak (merkezi
lider ile açı 45-60 derece) bulunmalı. Satın alınan ağaçlarda bu şartlar
eksiktir. Bu sebeple toprak yüzeyinden 45 cm’e kadar olan mesafede hiç dal
bırakma. Ana lider ile dar açı yapan dallar ve uygun yayılış göstermeyen ana
gövdedeki dallar uzaklaştırılmalı.
(A) Bir Vertikal axis sisteminde dikim için ideal bir ağaç. (B) Vertikal axiste
dar açılı dallar çıkartılır ve zayıf dallı ağaçlarda lider dikimde geriye
kesilir.
Eğer ağaçta sadece 2 dal varsa onlar kesilmeli ve ana lider 75 –
80 cm yüksekten kesilerek yeni lokal dalların büyümesi
teşvik edilir. Yeni lider yaklaşık
45 cm büyüdüğünde liderin ucuna yakın yerleşmiş 1., 2.
ve3. dallar uzaklaştırılır. Daha aşağıdaki dalların gelişmesi sağlanır. Lider de
hereğe bağlansa iyi olur. Haziran başlarında en az 60 dereceden daha az açılı
(liderden) dallar uygun yayılışta bulunulmalı ve bu açı ile aşağıya
bağlanmalıdır. Tel veya plastik yayıcılar ve diğer ticari ürünler
kullanılabilir. Açıların açılması için çimento ağırlığı veya çamaşır mandalı
kullanılabilir. Bu ucuzluk sağlar. Bununla birlikte çimento ağırlıkları
kullanıldığı zaman dallar başlangıçta 60 dereceden daha az bir açı ile tutulsa
iyi olur. Çünkü dal açısı zamanla artar. Ağaç ağırlıkları Ağustos sonundan
sonraki bir zamanda dallardan kaldırılabilmelidir.
(A) Dallar birinci büyüme sezonunun haziran başlarında gövde ile 60 derecelik
bir açıya açılmalı. (B) Dal açmada çamaşır mandalı ile tutturulan ağırlıklar
kullanılabilir.
Dikimden hemen sonra destek sistemine ana gövde bağlansa iyi olur. Bir
yaşlı fidan üzerindeki dallar da genellikle yatay ve yataydan 30 derece yukarı
açılı dallar çok arzu edilmez. Yataydan 45 derece daha yukarı açılı dallar aşırı
büyümeyi ve meyvelenmeyi teşvik etmek için 30 derece veya daha aşağı açıya
bağlanmalıdır.
İlk yaz büyümesi boyunca dallanma ve spur gelişimi ana dallar üzerinde
olacaktır. Birkaç yeni dal ve yeni bir lider kesim noktasının hemen altında
çıkacaktır. Birinci durgun budamada amaç ana iskeletin aşağıdan güçlü bir kat
gelişmesini teşvik etmek ve ağacın üstünlüğünün zirvesine ulaşmasını
yakınlaştırmaktır. Merkezi lider düşey bir pozisyonda bağlanırsa ve budanmadan
bırakılırsa bu amaç gerçekleşmez. Birkaç budama ihtimali vardır ki bunlar; güçlü
ve alçaktan bir taç oluşumu teşvik edilmesi ve doruk büyümesinin azaltılmasıdır.
Nispeten güçlü dalların tümü 30 derece aşağıya veya yatayın biraz üzerinde
bağlansa iyi olur. Açı, dala ve ağaç kuvvetine bağlıdır. Dallar ve ağaçların
nispeten zayıf büyümesi için 30 dereceye yakın bir açı uygundur, ama büyüme
güçlüyse daha yatay bir pozisyon uygulanabilir. Dik sürgünler tamamen budanır ve
çatal dallar teklenir.
İKİNCİ SEZON
Dikimde dallı olan
ana dallarda spurlar üzerinde çiçeklenme meydana gelecektir. Bodur anaçlarla,
m-9 gibi mütevazı bir ürün alınacaktır ama genç ağaçların çok
ürünlenmesinden sakınılmalıdır. Özellikle ağaçlar zayıf büyüyorsa. Zayıf
ağaçların meyveye yatmasına müsaade edilmemelidir. Ağaçlar kamçı olarak
dikildiği için genellikle ikinci yıl çiçeklenmeyecektir. Dallı fidanlardan
dolayı birinci yılda iyi yetiştiler ve dekara 250-
1000 kg kadar ürün alımı erken
verimli çeşitlerde Gala veya Jonagold gibi beklenebilir.
Martta liderle rekabet eden güçlü dalların
çıkarılmasıyla ağacın dar piramit şekli korunmaya çalışılır. Meyve tutumundan
sonra bir ağaçta 2 veya 3 elma bırakılabilir, bununla birlikte elmaların çoğu
Haziran’a kadar çıkartılmalıdır. Dalların vejetatif büyümesi için oldukça fazla
meyve bırakılmamalıdır ve ağacın sonraki hayat süresini azaltır. Haziranda dalla
60 dereceden daha az bir açıda yayılmalı ve ağırlık takılmalıdır. Kök
sürgünlerinin çıkarılması yaz süresince yapılmamalı, sonbahar veya durgun sezon
boyunca çıkartılabilir.
İkinci büyüme sezonunun ilkbahar başlarında merkezi lidere rakip olan güçlü
dallar çıkartılmalıdır.
ÜÇÜNCÜ SEZON
Terbiyenin
başarıldığı yıllar süresince budama temel yapı tamamlanıncaya kadar ikinci yılda
tarif edilene benzer olacaktır.
Merkezi lider en üst
tele ulaşınca, iki yöntemden biri takip edilebilir. Lider bir istikamet (baskı)
içinde kıvrılabilir ve en üst tele bağlanır. Sonra, bükülen yerin altında bir
yan sürgün geliştiğinde ve yeterli büyüklüğe ulaşınca o ters yönde tele
bağlanır. Diğer yöntem en üst telin hemen altından lideri kesmektir. Yeni yan
sürgünler geliştiğinde başlıca ikisini en üst tele bağla ,kafi uzunluğa gelir
gelmez her birini ters yönlerde gerilir. Son yöntem katların gelişmesi için
yeterli dal güvencesini biraz daha fazla verir.
Bitişik olan
ağaçların dalları veya ana dalları değene kadar, tellerin meyvelenmiş dallarla
tüm kısımlarını örtmesini sağlamak için bir(kaplama) örtme arzu edilir. Her yıl,
meyveli dalların telleri kaplamasının ardından, budama güneş ışığının iyi
işlemesini sağlamak için dışarıdaki seyreltme ile sınırlamalıdır. Fazla yan
sürgünler erken yıllar süresince bırakılır, üç dört yıllık bir süreden sonra
tedricen çıkartılmalıdır. Ağaç sırasının genişliği 90-
120 cm istenmesinin sürdürülmesi için
kenar dalları seyreltme kesimleriyle buda.
DAHA SONRAKİ YILLAR
Olgun dikimler, dalların tele sardığı ağaç çiti sistem yalnızca senelik durgun
budamanın makul bir miktarına ihtiyaç duyar. Ağustosta aşırı ve istenmeyen
sürgün büyümeleri çıkarılır.
İyi dallanmış ağaçlar dikildiyse üç yılda dönüme 2-4 ton arasında bir ürün
meydana gelmelidir. Yeni yüksek karlı çeşitlerin sık dikim meyve bahçeleri ile
kurulu ağaçlardan ağırlıklı ürün almak güçlü ekonomik motivasyondur. Bununla
birlikte üçüncü yılda aşırı verimli ağaçların iki yılda bir ürünlenme gibi
(peryodizite) ciddi bir neticesi dikkate alınmalıdır.
İkinci yıldaki gibi kuvvetli dallar yaz mevsiminde iple veya lastik bantla
bağlayarak veya terbiye ağırlığı kullanımıyla yatay bir doğrultuda terbiye
edilmelidir. Takip eden üçüncü yılda durgun sezonda merkezi lider budama ve
terbiyesi evvelki yıllarda kullanılan yöntemleri takip etmelidir.
Dördüncü beşinci yıllarda ,yazın ana dalların yerini belirleme ve durgun budama
evvelki yıllardaki gibi aynı olacaktır. Ağaç son yüksekliğe ulaştığı ve üst
dallar üzerinde meyvelendiği zaman merkezi lider iki üç yaşlı dal içine doğru
geriye kesilmeli, yeni lider sürgün olarak zayıf bir yan dal bırakılmalıdır.
Erken ilkbaharda liderle rekabet eden güçlü dallar uzaklaştırılır. Erken
ilkbaharda ağacın ucuna yakın dalların açılmasına (yayılmasına) devam edilir. Bu
zamana kadar ağacın alt kısımlarında dallar oluşturulmalıdır. Destek için
lider direğe bağlanır. Haziranın ortasına kadar lider direğin en üstünde
olmalıdır (yaklaşık
240 cm uzunluğunda). Dal kırılmalarını önlemek için ve
meyve büyüklüğünü ve kalitesini geliştirmek için meyve seyreltmesine ihtiyaç
olacaktır.
Üçüncü yılın sonundaki durgun sezonda komşu ağacın birlikte büyüyen ve temas
eden alçaktaki dalları budamalısın.
Dinlenme döneminde komşu ağacın birlikte büyüyen alt dalları budanır. İki yaşlı
ve daha yaşlı dalları piramit şekli formunda, daha az güçlü bir yan dal yapmak
için geriye kesin. Bir yaşlı dallar kesilmemeli, bu olay aşırı büyümeyi teşvik
eder. Tele alınan eski dallar çıkarılır.
OLGUN AĞAÇLARIN İDARESİ
Vertical axis meyve bahçesi sisteminde olgun ağaçların yüksekliği genellikle
yaklaşık 300 cm’dir. Sonra merkezi lider direğin üstünden öteye büyüyebilir,
fazla kıvrılabilir ve ağaç büyüklüğü limitine kadar en üst tele bağlanabilir
veya durgun sezon boyunca iki yaşlı dallar üzerinde daha az güçlü yan dal için
geriye budanabilir.Vertical axis sisteminde alçak dallar daimidir ama iki yaşlı
veya daha yaşlı dallar budama kesimleriyle periyodik olarak kısaltılır. Ağacın
daha yukarı kısımlarında dar şekli korumak ve yeni dallar oluşturmak için
merkezi lidere yakın kesimler yapılmalı. Stap (kütük) kesimlerin dibindeki
vejetatif gözler yeni bir dal üretecektir ve yeni meyveli sürgün sağlayacaktır.
Diğer dalın üzerine çıkan dallar ve gölgeli alçak dallar çıkartılmalıdır.
(A) Ağaç uygun yüksekliğe gelince, merkezi lider kıvrılmalı ve direğe
bağlanmalıdır veya (B) yeni bir lider oluşturmak için zayıf bir yan dal
üzerinden geriye kesim yapılmalıdır.