TOPRAK OLUŞUMU VE ÖZELLİKLERİ ÇEŞİTLERİ

TOPRAK
Toprak, içerisinde organik ve mineral maddelerle, su ve hava bulunduran, ana kayanın fiziksel ve kimyasal çözülmesiyle oluşan, yeryüzünü saran örtü tabakasıdır. Toprak oluşumu için ana kayanın çözülmesi gerekir.
Ana kaya üç şekilde çözülür.
Fiziksel (mekanik) çözülme
Kimyasal çözülme
Biyolojik çözülme
1. Fiziksel Çözülme
Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkından dolayı ısınma ve soğuma sonucunda taşların içinde bulunan mineraller sürekli genleşip büzülerek zamanla birbirinden ayrılır. Böylece taşlar ufalanır. Bu tür çözülme kurak ve yarı kurak bölgelerde daha fazla görülür. Bu tür alanlarda toprak oluşumu uzun zaman alır.
Dünya'da fiziksel çözülmenin en fazla olduğu yer günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöllerdir.
2. Kimyasal Çözülme
Suyun bol olduğu nemli iklim bölgelerinde görülen çözülmedir. Taşların bünyesinde bulunan ve suda çözülebilen maddelerin taştan ayrılmasıyla meydana gelir.
Kimyasal ayrışma Dünya'da en fazla nemin ve sıcaklığın yüksek olduğu Ekvatoral kuşakta görülür.
3. Biyolojik (Organik) Çözülme
Genellikle bitki köklerinin taş çatlaklarına sokulması ve büyürken çatlağı genişletmesi şeklinde oluşan çözülmedir.
TOPRAK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. İklim
Toprak oluşumunda en önemli faktördür. Fiziksel ve kimyasal ayrışma iklim etkisiyle olur. Topraktaki humus miktarıda iklime bağlıdır. Bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde humus fazla, kuraklığın fazla olduğu alanlarda bitki örtüsü cılız olduğundan humus az olur.
Aşırı yağış alan yerlerde topraktaki humusun bir kısmı taşındığı için humus bakımından fakir olur.
2. Ana kayanın etkisi
Toprak oluşumunda ana kayanın yapısı büyük önem taşır. Ana kayanın direnci çözülmede etkili olur. Sert kayaçların ayrışması daha zordur. Ana kayanın cinsi ve bileşimi oluşan toprağın kireçli, killi, kumlu fosforlu veya milli olmasını etkiler.
3. Yerşekilleri
Eğim, yükselti ve bakı olarak değerlendirebiliriz. Eğimli arazilerde oluşan toprak, yerçekiminin de etkisiyle eğim doğrultusunda hareket edeceğinden toprak oluşumu zorlaşır.
Yükseklere doğru çıkıldıkça sıcaklık azalır. Sıcaklığın azalması ayrışmayı etkileyeceğinden toprak oluşumu güçleşir.
Bakı, dağların güneşe dönük yamaçlarıdır. Bakı, sıcaklık ve bitki örtüsünü etkilediği için toprak tiplerinin oluşumunda büyük rol oynar.
Bakı etkisiyle aynı dağın farklı yamaçların da sıcaklık ve nemlilik farkı olacağından, farklı özelliklere sahip topraklara rastlanabilir.
4. Zaman
Ana kayanın çözülmesi, çözünen kayaçların üze­rinde bitkilerin oluşması, toprak yüzeyindeki organik maddelerin parçalanarak humusa dönüşmesi çok uzun yıllar sürer. Ayrıca toprakların bütün katlarıyla oluşabilmesi zamana bağlıdır. 1 cm'lik toprağın oluşa­bilmesi için en az 100 - 150 yıl geçmesi gerekir.
5. Canlılar ve Bitki Örtüsü
Bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde topraktaki or­ganik çözülme hızlanır. Bitkiler yaprak, dal, meyve ve tohumlarının toprağa karışması ile topraktaki humus miktarı artar, humuslu toprak verimli topraktır.
Toprak oluşumunu etkileyen faktörler her yerde farklılık gösterir. Bu da çok çeşitli toprak tiplerinin oluşumuna neden olur.
TOPRAK HORİZONLARI
A HORIZONU
B HORIZONU
C HORIZONU
D HORIZONU
A Horizonu
Toprağın en üst katmanıdır. Bu katman güneş, su ve rüzgarın etkisi ile iyice ayrışmıştır. Canlı kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle organik madde ve humus bakımından zengindir. Genellikle koyu renklidir.
B Horizonu
Mineral maddelerin biriktiği katmandır. A horizo­nunundan sızan tuz, kireç, kil gibi maddeler bu katta bulunur. Genellikle kahverengidir.
C Horizonu
Ana kayanın iri parçalarından oluşan katmandır. C horizonu altında ana kaya bulunduğundan altındaki ana kayanın özelliklerini yansıtır.
D Horizonu
Ana kayanın bulunduğu katmandır. Bu katman­daki ana kaya parçalanmamış haldedir.
TOPRAK TÜRLERİ
A) ZONAL (YERLİ) TOPRAKLAR
Ana kayanın bulunduğu yerde çözülmesiyle olu­şan topraklardır. Bu nedenle zonal topraklara yerli topraklar da denir. Bu tür toprakların özellikleri ana- kayanın cinsine ve çevrede etkili olan iklim özellikle­rine bağlıdır. Zonal topraklar taşlı, kireçli, kumlu, humuslu olabilirler. Bu tür topraklarda genelde A, B, C D horizonları belirgindir.
Zonal toprak türleri şunlardır:
1. Laterit Topraklar
Sıcaklığın ve yağışın yüksek olduğu Ekvatoral bölgede görülen topraklardır. Laterit topraklar kimya­sal çözülme sonucu oluşmuştur. Ekvatoral bölgede bitki örtüsü sık olduğundan bu topraklar humus bakımından zengindir. Ancak aşırı yağışlar sonucu toprağın yüzeyindeki humus süpürülür ve böylece toprağın verimi azalır.
2. Kahverengi Orman Toprakları
Orta kuşakta nemli iklim bölgelerinde görülen topraklardır. Humus bakımından zengin, verimli topraklardır. Aşırı yıkanma yoktur. Genelde koyu renklidirler.
3. Terra - Rossalar (Kırmızı)Topraklar
Akdeniz iklim bölgesine ait topraklardır. İçindeki demir oksit oranın fazlalığından dolayı kırmızı renktedir. Kalkerli kayaçların üzerinde oluştuğundan kireç oranı yüksektir. Bu nedenle verimlilik düşüktür.
4. Podzol Topraklar
Soğuk ve nemli iklim bölgelerinin topraklarıdır. Genellikle iğne yapraklı ağaçların altında oluşurlar. Topraktaki aşırı yıkanma nedeniyle humus oranı azdır. Açık renkli olan bu topraklardan fazla verim alınamaz.
5. Tundra Toprakları
Kutupaltı iklimi de denilen tundra iklim tipine ait olan topraklardır. Kutuplara yakın alanlarda görüldüğünden yılın büyük bölümünde toprak donmuş haldedir. Yaz mevsiminde sıcaklığın yükselmesiyle beraber eriyen karlar toprağa karışır ve bataklığa benzeyen alanlar oluşur. Bundan dolayı bu topraklar üzerinde tarım yapma olanağı bulunmamaktadır.
6. Çernezyom (Kara Topraklar)
Yazları yağışlı olan sert karasal iklim bölgelerinde görülen topraklardır. Yıkanma fazla olmadığı için humus bakımından zengin olan bu topraklar Dünya'nın en verimli topraklarıdır. Humus oranının fazla olması renginin koyu olmasına neden olmuştur.
7. Çöl Toprakları
Çöl bölgelerinde görülen topraklardır. Yağışlar yok denecek kadar az olduğundan topraktaki kireç ve tuz miktarı fazladır. Mekanik çözülme sonucu oluşan bu topraklar tarıma elverişsizdir.
8. Kahverengi ve Kestane Renkli Step Topraklar
Orta kuşakta step ikliminin (karasal) görüldüğü alanlarda oluşan topraklardır. Yağış miktarı az olduğu için tuz ve kireç bakımından zengindir. Humus oranı az verimsiz olan bu topraklarda sulama yapıldığı takdirde tahıl tarımı yapılabilir.
B) İNTERZONAL TOPRAKLAR
İnterzonal topraklar ana kayanın ve yerşekillerin etkisiyle oluşmuş topraklardır. Topraktaki tüm hori­zonlar gelişmemiştir. Genellikle A ve C horizonlarına sahiptirler.
1. Halomorfik Topraklar
Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde aşırı buharlaşma sonucunda suyun içindeki tuz ve karbonat gibi maddelerin toprağın yüzeyinde birikmesiyle oluşan topraklardır. Tuzlu ve alkali topraklar olmak üzere ikiye ayrılır.
2. Hidromorfik Topraklar
Taban su seviyesinin yüksek olduğu veya bataklık alanlarda görülen verimsiz topraklardır.
3. Kalsimorfik Topraklar
a) Vertisoller
Eski göl tabanlarındaki kireçli alanlar üzerinde oluşmuş topraklardır. Bu tür topraklarda kurak dönemlerde oluşan çatlaklara topraklar birikir, yağışlı mevsimde toprağın şişmesiyle çatlaklarda biriken toprakların tekrar yüzeye çıktığı görülür. Bu nedenle bu topraklara dönen topraklar da denir.
b) Rendzinallar
Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan topraklar­dır. Alt kesimlerinde kireç miktarı fazladır. Koyu renkli topraklardır.
C) AZONAL (TAŞINMIŞ) TOPRAKLAR
Dış kuvvetlerin aşındırıp taşıdığı malzemelerin çukur alanlarda birikmesi sonucu oluşan topraklardır. Değişik iklim bölgelerinden gelen materyallerin birikmesi ile oluştuklarından organik kalıntı ve humus miktarı fazladır. Bu nedenle verimli topraklardır.
1. Alüvyal Topraklar
Akarsuların taşıdıkları malzemeleri biriktirmesiyle oluşan topraklardır. Bu tür topraklara genellikle delta ovalarında rastlanır. Alüvyal topraklar geçirgen ve ko­lay işlenebilen topraklardır. Bu nedenle verimleri yüksektir.
2. Lös Toprakları
Kurak bölgelerde rüzgarların taşıdıkları malzeme­leri biriktirmesi sonucu oluşan topraklardır. İnce taneli olan bu topraklar, mineral bakımından zengindir.3. Moren Topraklar
Buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Yüksek enlemlerde ve yüksek dağlarda görülürler. Mineral­ce zengin olmasına rağmen sıcaklığın düşük olduğu alanlarda görüldüklerinden tarıma elverişli değildirler.
4. Kolüvyal Topraklar
Eğimli yamaçlardan aşınan materyalin dağın eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklardır. Dağlık bölgelerde yaygın olarak görülür.
5. Litosoller
Kolüvyal topraklar yamaçtan inen ince taneli ma­teryalin birikmesiyle oluşurken geride iri taneli malze­meler kalır. Bu iri malzemelerin oluşturduğu topraklara litosoller denir. Taşlı topraklardır.
6. Regosoller
Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzeme­ler üzerinde oluşan topraklardır.Humus bakımından fakirdirler ve verimleri düşüktür.
Toprak oluşumunda etkili olan faktörlerin karşılıklı etkileşimi, toprak tiplerini ve dağılışını anlamaya yardımcı olur.
Podzollaşma, lateritleşme, kalsifikasyon, çoraklaşma ve gleyleşme gibi süreçler toprak rejimini oluşturur.
Podzollaşma:Topraktaki yıkanma olayıdır. Daha çok soğuk ve nemli iklim bölgelerinde görülür.
Lateritleşme: Sıcaklık ve yağışın etkisiyle çözülmelere bağlı olarak oluşur. Tropikal iklim bölgelerindeki topraklarda görülür.
Kalsifikasyon: Yetersiz yağışlardan dolayı toprakta kalsiyum birikmesine denir. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde görülür.
Çoraklaşma: Vadi ve havza tabanlarında yeterli akışın olmamasına bağlı olarak meydana gelir. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde görülür.
Gleyleşme: Taban su seviyesinin yüksek olduğu alanlarda su fazlalığından dolayı toprakta oksijen eksikliği sonucu oluşur. Toprağın asitli olmasına yol açar.