Botanik - tohum üretim, toplama ve saklama yöntemleri

Tohum Üretim Yöntemleri
En uygun tohum toplama zamanı; bitkiden tohuma madde geçişinin durup, tohum maksimum ağırlığa ulaştıktan sonra yani tohumun fizyolojik olgunluğa eriştiği zamandır.
Ormancılık çalışmalarında tohum toplama genellikle 2 yöntemle yapılır:
a- Yerden, döküldükten sonra toplama.
b- Tohum toplanacak bireyler üzerinden toplama.
a- Yerden, döküldükten sonra toplama:
Kayın, Meşe, Ihlamur, Ceviz, Kestane gibi türlerin meyveları yerden toplanır. İlk yere dökülen meyvelar sağır yani boşveya hastalıklı ve zarar görmüş olabilir.
Bu nedenle ilk dökülenler sahadan uzaklaştırılmalıdır.
Ayrıca Dişbudak ve Karaağaç türlerinde dökülmeyi beklemeden ağaçların altına temiz bir örtü sererek ve ağaçları silkeleyerek sağlıklı meyvelar elde edilebilir.
Yerden toplamanın diğer bir özel şekli de rüzgar veya su ile sürüklenmiş ve bir yerde birikmiş olan tohumların toplanması şeklidir.
Bu durum Akçaağaç ve Çınar tohumlarında kolaylıkla uygulanabilir.
b- Tohum toplanacak bireyler üzerinden toplama:
Bu yöntem en yaygın toplama şeklidir. Özellikle tohum meşcereleri başta olmak üzere tohum bahçelerinden de yapılacak tohum üretimi, iyi teçhizat ve yetişmiş personel gerektirir.
Yukarıda açıklanan tohum üretim yöntemlerinin yanında kozalak ve meyve üretiminde uyulması gereken kurallar şu şekilde sıralanabilir:
Kozalak ve meyvelar kesinlikle kayıt altına alınmış kaynaklardan (tohum toplama alanları, tohum meşcereleri ve tohum bahçeleri) toplanmalıdır.
Tohum meşcerelerinde işaretlenmiş olan tohum ağaçlarından ve tohum bahçelerindeki bireylerden olgunlaşmış kozalak ve meyvelar toplanmalıdır.
Ayrıca tohum bahçelerindeki kozalak ve meyveların tamamının toplanmasına dikkat edilmelidir.
Özellikle uzun yılların ihtiyaçı için stoklamak amacı ile yapılan tohum üretimlerinin zengin tohum yıllarında yapılması gerekir.
Zengin tohum yıllarında toplanan tohumların çimlenme yüzdeleri yüksek ve kozalaktan tohum verimleri fazla olmaktadır.
Üretimi yapılan kozalak ve meyvelar kimlik belgeleri ile sevk edilmelidir.
Üretim iyi yetişmiş personel ile yapılmalı, tüm techizat eksiksiz bulundurulmalı ve kullanılmalıdır.
Kozalak ve meyve üretimi mutlaka yetkili bir eleman denetiminde yapılmalıdır.
Tohum hasadı esnasında olduğu kadar bunu takip eden işlemler de tohumun hayatiyeti bakımından önem taşır.
Çimlenme gücü en yüksek tohumlar bile hasat sonrası yapılan hatalı işlemler nedeniyle çimlenme güçlerini tamamen kaybedebilir.
Hasat esnasında kullanılan çuvallar kesinlikle havalanabilir olmalıdır. Aksi halde kısa zamanda kızışma olabilir ve tohumlar canlılıklarını kaybedebilir.
Hasat bitimini takiben kozalak ve meyvelar ön kurutmaya alınmalı, tohum çıkartma işlemine başlamadan evvel rutubet içerikleri %30’a kadar düşürülmelidir. Böylece, tohum çıkartma tesislerinde haşlanmadan tohumlarını kolaylıkla bırakmaları sağlanmış olacaktır.
Toplanan meyve veya kozalakların tabi olacakları işlemler meyve tiplerine göre değişir.
Ardıç ve Porsuk gibi etli tohumlar ince bir örtü üzerine serilerek tamamen kuruduktan sonra ekime hazır şekilde tohum saklama depolarına alınabilir. Fakat bazı etli meyveların tohumları ise meyvelardan çeşitli işlemlerle ayrılır.
Bu konuda genellikle fidanlıklardaki ihtiyaçların karşılanmasında el ile ovalamak, çeşmelerde çalkalamak, eleklere sürterek ezmek, odun blokları arasında meyve etini ezerek veya meyve preslerinde sıkarak ve su ceryanı ile etli kısmı uzaklaştırarak ve eleklerden geçirerek tohumlar ayrılabilir.
Küçük meyvelı tohumlarda da elektrikli mikserler kullanılabilir. Bu şekilde Berberis, Rhamnus, Cornus, Sambucus, Celtis, Cretaegus, İlex, Ardıç, Manolya, Üvez, Kurtbağrı, İğde, Porsuk tohumları başarı ile etli kısımlarından ayrılıp temizlenebilir. Bu konuda daha önce etli kısımların su içinde yumuşatılması işlemi kolaylaştırır.
Kestane, Meşe, Ceviz, Kayın, Atkestanesi gibi meyveların ekseri dikenli ve kalın kabuklu olanları bir süre güneş ve kırağı altında açılmaya bırakıldıktan sonra açılmalar başlayınca tohumlar kolaylıkla ayrılır. Cevizlerde etli yeşil kabuk siyaha dönüp yumuşayınca tohumlar kolaylıkla toplanır. Akasya, Gladiçya ve Katalpa gibi cinslerin tohumları da baklaları güneşte kurutularak ve çatlamaları sağlanarak çıkarılır.
Başta çam türleri olmak üzere bir çok konifer türünün kozalaklarından tohum elde edilebilmesinde basit veya donanımlı kozalaktan tohum çıkartma tesislerinden faydalanılır. Kozalaklardan tohum elde edilebilmesi için kozalakların karpellerinin gevşeyerek açılması gerekir. Bunu sağlamak için ise olgunlaşarak toplanan kozalakların rutubetlerinin düşürülmesi şarttır. Kozalakların rutubetlerinin düşürülmesi için sıcaklığa ve hava akımına ihtiyaç vardır. Kızılçam, Fıstıkçamı, Sedir, Göknar gibi türlerin kozalaklarının açılmasında üretimin yapıldığı ilkbahar ve sonbahar mevsimlerindeki hava sıcaklıklarından faydalanmak için kozalak pistleri kullanılır. Karaçam ve Sarıçam türlerinin kozalak üretimlerinin yapıldığı geç sonbahar ve kış dönemlerinde yeterli hava sıcaklığı bulunamadığından bu türlerin kozalaklarından tohum elde edilmesinde sıcak hava ve vantilasyon sisteminin bulunduğu tohum çıkartma evleri kullanılmaktadır.
Tohumlar elde edildikten sonra tohum bakımı yapılması gerekmektedir. Tohum bakımının 5 amacı vardır.
Tohum dışındaki bütün yabancı maddelerin temizlenmesi.
Temizlik sırasında tohum kaybının en azda tutulması.
Çürük, kırık, yarık, çatlak ve böcekli tohumların ayıklanarak tohum kalitesinin artırılması.
Temizlik ve ayıklama işinin verimli yapılması.
İşgücünün minimumda tutulması.
Tohum koruma işlemleri de tohum bakımının bir parçasıdır. Tohum koruma işlemi; toprak, hava veya tohum kaynaklı organizmaları azaltmak, kontrol altına almak veya uzaklaştırmak amacıyla tohumlara kimyasal işlemlerin uygulanmasıdır.
Tohumların Saklanması
Her türlü bitkiye ait tohumları gerek kısa süreli gerekse de uzun süreli tohum ihtiyaçları için sağlıklı bir şekilde saklanmak gerekir. Ormancılık çalışmalarında tohumların saklanması amacıyla soğuk hava depoları kullanılır. Saklama süresi; bitki türlerine, tohumun olgunlaşma derecesine, yapılan ön işleme, tohumun çimlenme değeri ve rutubet içeriğine, saklama ortamının sıcaklık, rutubet ve ışık başta olmak üzere ortam koşullarına, böcek ve mantar zararları ve depolama tarzına göre değişir. Tohumlar, rutubet durumlarına göre veya saklama süreleri açısından değişik gruplara ayrılabilir. Örneğin; saklama rutubeti düşük (%4-9) olan tohumlar “Kuru” (Orthodox tohumlar), saklama rutubeti orta (%10-14) olan tohumlar “Ortancıl” (Intermediate tohumlar) ve saklama rutubeti yüksek (%15 ve yukarı) olan tohumlar ise “Nemcil” (Recalcitrant tohumlar) olarak gruplandırılmaktadır. Ayrıca tohumları saklama süreleri açısından üç gruba da ayırmak mümkündür.
1. Kısa Ömürlü Tohumlar (Mikrobiotik)
Saklama süreleri bir kaç hafta ile 1-2 yıl arasında değişir. Kavak, Söğüt, Karaağaç, Kayın, Meşe, Kızılağaç, bazı Akçaağaç türleri, Ilgın, Kayacık, Sofora, Sığla, Tesbih türleri bu grup içerisinde sayılabilir.
2. Orta Ömürlü Tohumlar (Mesobiotik)
Saklama süreleri 4-5 yıl olan tohumlar bu gruba girer. Çam ve Ladin türleri ile Göknar ve Sedir tohumları bu grup içerisinde yer alır.
3. Uzun Ömürlü Tohumlar (Makrobiotik)
Saklama süreleri 10-20 yıl arasında değişmektedir. Akasya, Gülibrişim, İğde, Okaliptus tohumları bu grup içerisinde sayılabilir.
Genellikle nişastaca zengin tohumlar (Meşe, Kayın vb), yağ ve reçinece zengin (Çam, Ladin vb) tohumlardan daha çabuk çimlenme kabiliyetlerini kaybederler.
Tohumların saklanmasında aşağıdaki genel şartlara uyulması gerekmektedir.
Olgun tohumlar saklamaya alınmalıdır.
Çimlenme yeteneği yüksek tohumlar saklamaya alınmalıdır.
Toplama, çıkarma ve temizleme aşamalarında zarar görmemiş tohumlar ancak karanlık ortamlarda uzun süreli saklanabilir.
Tohumun türü, kimlik bilgileri, üretim yılı ve kaç kapta saklandığına ilişkin bilgileri içeren etiketlerin biri kabın içerisine konulmalı diğeri ise kabın dışına bağlanmalıdır.
Tohumlar kendilerine zarar vermeyecek en düşük sıcaklık ve en düşük nem içeriği ile saklanmalıdır.
Kuru ve ortancıl tohumlar düşük sıcaklıkta ve havasız kaplarda, nemcil tohumlar ise belli bir nem eşiğinin üstünde ve gaz geçiren kaplarda saklanmalıdır.
Gerek tohum içerisindeki rutubet ve gerekse ortam rutubet ve sıcaklığının iniş çıkışlar göstermemesi yani sabit olması gerekir.
Gerektiğinde soğuk hava depoları ve tohumlar dezenfekte edilmelidir.
Kırık, çatlak, zedelenmiş ve yarılmış tohumlar daha çabuk bozulmaktadır. Bu mekanik zararlar başlangıçta tohumun performansını az etkilesede, saklama süresinin uzaması ile zararın boyutu büyüyebilmektedir. Buna bağlı olarak tohumun kalitesi de daha kısa sürede düşebilmektedir. Tohumun nemi ve sıcaklık, tohumların yaşlanmasında etkili olan iki önemli çevre faktörüdür. Tohumların sağlığını koruyarak saklanması için bu iki parametrenin uygun bir biçimde denetlenmesi gerekir. Belli bir aralıkta (%5 - 14) tohum nemindeki %1’lik artış, tohumun ömrünü yarıya düşürebilmektedir. Ayrıca saklama sıcaklığındaki 5 0C’lik artış da tohumun ömrünü yarıya indirebilmektedir.
Tohum Örneğinin Alınması
Tohum örneği; tohum partisini temsilen, partinin niteliklerinin tesbiti ve sonuçta sertifika verilebilmesi için tohumun türüne özgü, laboratuvar analiz ve testlerine yetecek birim ağırlıktaki tohumdur. Yeni toplanan yada stokta bulunan tohumlardan laboratuvar testlerine esas olacak tohum örnekleri; mutlaka bir teknik elemanın gözetiminde, bu konuda yetişmiş eleman tarafından alınmalıdır.
Deneme tohumlarının kontrolünün sıhhati, örneğin doğru ve itina ile alınmasına bağlıdır. Örnek alındığı tohum partisinin bütünü temsil etmiyorsa bu örnekle yapılacak kalite kontrol sonuçları, örneğin alındığı tohum partisinin bütünü için geçerli olmayacaktır. Örnek alınmadan önce örnek alınacak partinin yeknesaklığının kontrolu gereklidir. Ancak, yeknesak olan bir partiden örnek alınabilir. Kaplarda bulunan tohumlardan örnek alınması, bir örnek alma borusu (bastonu) ile sağlanır. Bu işlem örnek alma borusunun, tohum kabının üstünden dip kısmına kadar batırılıp geri çevrilmesi suretiyle olur. Örnek alma borusunun bulunmaması halinde, tohum örneği el ile alınır. Bu amaçla el kabın içine batırılarak dip, orta ve en üste yakın bir yerden tohum alınır. Akıcı olmayan (dişbudak, kayın v.b.) tohumlardan el ile örnek alınması esastır. Yığın halinde bulunan tohumlar (meşe, kayın v.b.) düzenli bir şekilde aktarılır ve en az 10 yerinden örnek alınır.
Örnek alınacak tohum partisi birden fazla kap içerisinde saklanıyorsa, (Tablo:1)’de belirtildiği gibi partiyi oluşturan kap miktarına göre gereken sayıda kap rastgele seçilir, kapların herbirinden yeter miktarda tohum alınır. Alınan örnekler, temiz ve düzgün bir yere yığılır. Bir mala, küçük kürek veya bir başka araç yardımıyla, yığın başka bir yere aktarılır. Bu şekilde, en az 4 kez tekrarlanan aktarma işlemi sonucunda tohumlar homojen şekilde karıştırılmış olur. Karıştırılan tohumlar temiz bir yere koni şeklinde yığılır. Daha sonra bu yığın üst kısmından hafifçe bastırılarak yatay kesitli, daire biçiminde, yüksekliği tohum boyunun 2-5 katı olacak şekilde yayılır. Yayılan tohum bu kez de 4 eşit parçaya bölünür ve bir parçası alınarak tekrar koni biçiminde yığılır. Bu şekilde yığma, yayma ve dörtte bir alma işlemine (Tablo:2)’de verilen miktarlarda tohum elde edinceye kadar devam edilir. Deneme örneği, çeşitli denemelerin yapılmasına ve gerektiğinde denemelerin tekrarlanmasına yeter miktarda olmalıdır. Uygulamada en fazla kullanılan orman ağacı tohumlarımızdan deneme örneği olarak gönderilecek tohum ağırlığı (Tablo:2)’de gösterilmiştir.
Tablo: 1 Partilerdeki Kap Sayısına Göre Örnek Alınacak Kap Sayısı
Partideki Kap Sayısı (Adet) / Örnek Kap Sayısı (Adet)
15' e kadar / 5
16-25 / 8
26-50 / 13
51-90 / 20
91-150 / 32
151-280 / 50
281-500 / 80
Tohum laboratuvarına gönderilmek üzere hazırlanan tohum örneklerine herhangi bir temizlik işlemi yapılmamalı, örnekler depodaki mevcut durumları ile yani var olan artıklar veya dal parçaları, karpeller ayıklanmadan gönderilmelidir. Kimlik belgesi düzenlenirken tohumun üretildiği kaynağın (Tohum toplama alanı - sarı, Tohum meşceresi - yeşil, Tohum bahçesi – pembe veya mavi) ulusal kayıt numarası mutlaka yazılmalıdır. Gönderilen tohum örneğinin önceki yıllara ait kalite kontrol sonucu var ise kimlik belgesinde belirtilmelidir. Ayrıca kalite kontrol sonuçlarının sağlıklı olarak elde edilebilmesi için tohum örnekleri naylon torba içerisinde en hızlı şekilde Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğüne gönderilmelidir.
Tablo: 2 Türlere Göre Deneme Örneği Miktarı
Ağaç Türü / Deneme Örneği (gr)
Ladin / 30
Sarıçam / 40
Servi / 40
Karaçam / 100
Halepçamı / 100
Mazı / 120
Kızılçam / 200
Sahilçamı / 240
Göknar / 360
Sedir / 400
Fıstıkçamı / 1000
Huş / 10
Akasya / 70
Adi dişbudak / 100
Yalancı akasya / 100
Erguvan / 100
Kokarağaç / 160
İğde / 200
Diş. yap. akçaağaç / 200
Dağ akçaağacı / 300
Çınar yap. akçaağaç / 350
Meşe / 3000