BİTKİ BESİN MADDELERİNİN ALIMINI SINIRLANDIRAN FAKTÖRLER

The limiting factors for Purchases of Plant Nutrients
Besin maddelerinin bitkilere faydasını azaltan, diğer bir ifade ile, alınabilir besin maddeleri miktarını sınırlandıran pek çok kimyasal, fiziksel, biyolojik toprak koşullar vardır.
Bu koşulları bilmek ve bu koşullardan özellikle etkilenen besin elementlerinin hangileri olduğunu tanımak,toprağımızın doğru kullanılması, en iyi ürünü elde edecek önlemlerin saptanarak uygulanması bakımından oldukça önemlidir.
Besin maddelerinin bitkilere faydasını sınırlandıran etmenleri dört grup altında toplamak mümkündür. Bunlar; kimyasal faktörler, fiziksel faktörler, biyolojik faktörler ve iklim faktörleridir.
Aşağıda her gruba giren faktörler ayrı ayrı verilmiş olmakla birlikte, bazı faktörler birden fazla gruba sokulabilecek niteliktedir.

KİMYASAL FAKTÖRLER

Besin elementlerinin alımını etkileyen en önemli kimyasal faktör toprak pH' idir.
Toprak pH'i toprağın asitlik veya alkalilik derecesini ifade eder.
Bir çok besin elementinin alınması bakımından en uygun pH 6.5 - 7.5 arasıdır.
Çok zayıf asit, nötr ve çok zayıf alkaliliği ifade eden bu pH derecelerinde pek çok besin elementinin alımı yüksektir. Kuvvetli asit ve kuvvetli alkali şartlar ise kimi besinlerin alımını azaltır.
Şimdi bunlara ait en önemli örnekleri görelim:

Toprak pH' nın yüksek olması

Yüksek pH ` ya sahip topraklarda önemli bazı makro ve mikro besin elementlerinin faydası çeşitli, şekillerde azalır.
Fosfor
Yüksek pH'a sahip kireçli topraklarda trikalsiyum fosfat şeklinde fikse olarak faydası azalır.
Demir, Çinko, Mangan, Bakir, Bor Yüksek pH `da güç çözünür bileşikler oluşturduklarından alımı azalır. Kireçli topraklarda görülen mikro element noksanlıklarının ana nedeni budur.
Azot: Yüksek pH `da amonyak halinde kayba uğradığından alım miktarı azalır.
Potasyum, Magnezyum:pH `t yüksek olan topraklarda genellikle fazla miktarda çıkan Kalsiyumun antagonistik etkisi nedeniyle alımı azalır.
pH `sı yüksek topraklarda yukarıdaki elementlerin noksanlıklarını gidermek için bu elementleri içeren gübrelerin kullanılması kısa süreli olumlu etkiler görülür.
Ancak gübre ilave edilen elementler de kısa süre içinde alkali koşullardan etkilenir ve alımı azalır.
Bu koşullarda özellikle mikro elementlerin yapraklara püskürtülerek verilmesinden, genellikle, toprağa uygulamaya göre daha iyi sonuçlar alınır.
Asidik toprak koşulları (düşük toprak pH't)
Toprak pH'mn düşük olması, yani asitlik derecesinin fazla olması da bazı besin elementlerinin alımı üzerine olumsuz etki yapmaktadır..
Fosfor:
Asit şartlar altında demir ve alüminyum iyonlarıyla birleşerek güç çözünür demir ve alüminyum fosfat bileşiklerini oluşturduğundan faydası azalır.
Azot:
Asit koşullarda nitrifikasyon azaldığından, organik maddeden mineralize azot miktarı azalır. Ayrıca mikroorganizmaların havadan toprağa biyolojik yolla azot aktarımları azalır.
Kalsiyum, Magnezyum, Bakir Potasyum, çinko, Asit topraklarda şiddetli yıkanma nedeniyle alınabilir miktarları azalır.
Molibden:
Bitkiler için alınamaz formlara dönüştüğünden alınabilir miktarı azalır. Asidik toprak koşullarında demir, mangan ve alüminyumun çözünürlüğü artar.
Bu elementlerin çözünürlüğünün artması sonucunda bitkilere toksik etki yapabilmeleri soz konusu olabileceği gibi, diğer besin elementlerinin alımı de sınırlandırabilir.
Yüksek derecede asitlik, asitliğe duyarlı bitkilerin kök sistemine zarar vereceği için, asitlik nedeniyle bitkiye faydası azalan besin elementlerinin gübrelerle toprağa verilmesinden de ancak çok sınırlı yarar sağlanır.
Bu nedenle asitlik nedeniyle yarayışlığı sınırlanmış elementlerin faydasını artırmak için iyi bir yol asit topraklara kireçleme yapılmasıdır.
Kireçleme ile pH `ın normal sınırlara çekilen topraklarda hem besin maddelerinin faydası artar hem de toprağın fiziksel özellikleri düzelir.

Besin elementlerinin birbirine antagonistik etkileri

Besin elementleri arasındaki antagonizm, bir besin elementinin, başka bir elementin alımı üzerine olumsuz etki yapması anlamına gelir.
Toprakta çok yüksek miktarda bulunan bir elementin diğer bazı besin elementlerinin bitkiye faydasını olumsuz yönde etkilediği pratikte çok rastlanan bir durumdur.
Örneğin kireci yüksek topraklarda yetiştirilen demir noksanlığı duyarlı bitkilerde kaçınılmaz olarak ortaya çıkan demir noksanlığı buna iyi bir örnek teşkil eder.
Aynı şekilde, kalsiyum fazlalığının neden olduğu potasyum ve magnezyum noksanlığı, fosfor fazlalığının neden olduğu çinko noksanlığı pratikte sık rastlanan antagonistik etkileşimlerdir.

Toprağın katyon tutma kapasitesinin düşüklüğü

Özellikle humusça fakir kumlu toprakların katyon değişim kapasiteleri oldukça düşüktür.
Katyon tutma kapasitesi düşük olan böyle topraklarda besin katyonları, toprakta iyi bir şekilde tutulmadıkları için kolayca yıkanabilirler.
Bu nedenle, katyon tutma kapasitesinin düşüklüğü besin elementlerinin alınabilir miktarlar süreçler azalması sonucunu doğurur, neticede bu topraklar üzerinde yetiştirilen bitkilerde beslenme bozuklukları görülür.

TOPRAĞIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ

Toprağın fiziksel özellikleri besin maddelerinin alımı sınırlandırarak beslenme bozukluğuna neden olabilir.
Örneğin toprağın sürekli aynı derinlikte işlenmesi sonucu olup ve adına pulluk tabanı denilen oldukça sert toprak katmanı, bitki köklerinin alt toprak katmanlarına ulaşmasını engellediklerinden besin alımını azaltırlar.
Aynı şekilde kötü toprak strüktürü, bitki köklerinin geni, bir toprak kesimiyle temasta bulunmasını engellediğinden bitkinin topraktaki besin elementlerinden yeterince yararlanmasını önler.
Tarım toprakları süreçler kötü fiziksel özelliklere sahip olmaları, çoğu kez yanlış amenajman pratiklerinden ileri gelmektedir.
Strüktür bozulması ve toprağın sıkışması (kompaksiyon) tamamıyla bilgisizce yapılan toprak işlemelerinden ve yine bilgisizce uygulanan kimyasal gübrelemeye bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
Aşırı sulama da toprağın havalanmasını önleyerek bitkilerde beslenme bozukluklarına sebep olurlar.
Toprağın kompaksiyonu nedeniyle olsun veya kotu strüktür oluşumu nedeniyle olsun veyahut ta fazla su nedeniyle olsun, toprakta oksijen yetersizliği bitkilerin besin alımını engeller ve beslenme bozuklukları yaratır.
Islaklık ve havasızlık kimi besin maddelerinin ise çözünürlüğünü artırarak toksisite yaratabilmektedir.
Buna en iyi örnek, su altında kalan topraklarda mangan çözünürlüğünün artarak bitkide mangan seviyesinin toksik düzeylere çıkmasıdır.
Toprakta oksijensizlik bitkilerde büyüme hormonlar süreçler miktar süreçler da azalmasına neden olarak bitkilerin gelişmesini engellemektedir.
Toprağın iki gün su altında kalması He bitkideki sitokinin seviyesinin yarıya indiği, dört gün su altında kalma halinde ise bu hormonun üçte bir düzeyine indiği ve buna bağlı olarak da bitki boyunun kısaldığı ve kloroz ortaya çıktığı tespit edilmiştir..

BİYOLOJİK FAKTÖRLER

Bitki besin elementlerinin bitkiler tarafından alınmasını güçleştiren veya engelleyen, dolayısıyla bitkilerde beslenme bozukluğu görülmesine neden olan birtakım biyolojik faktörler de vardır.
Bunlardan en önemlisi bitkilerde hastalık yapan virüs, mantar, bakteri gibi zararlı mikroorganizmalar ve bitkiye zararlı süreçlerin etkileridir.
Bitki hastalık ve zararlılar süreçler etkileriyle bitkinin yapraklarında ve diğer organlarında görülen renk ve şekil bozukluklar süreçler bitki besin maddeleri noksanlıklarından ileri gelen simptomlara benzediği ve bu iki grup semptomun karıştırılmaması için dikkat edilmesi gerektiği, bitki besleme ve bitki koruma He ilgili kitaplarda öteden beri yer almaktadır.
Esasen çoğu kez bu iki grup semptomun birbirine benzemesi her ikisinin de aynı nedene dayanıyor olmasındandır ki bu neden bitkinin yeterince beslenememesidir.
Zira bitki hastalık ve zararlılarının etkileriyle bitki besin absorbsiyonunda etkisiz kalmaktadır.
Bitki hastalık ve zararlıları içerisinde, köklere zarar verenlerle (örneğin nematodlar) toprak seviyesinde gövdeye zarar verenler, bitkilerin besin absorbsiyonu üzerine en kötü etkiyi yaparlar.
Bitkilerde besin elementi noksanlıklarına neden olan diğer biyolojik faktörler arasında, toprak da yaşayan diğer canlıların besin maddesi için bitkilerle rekabeti ve toprak solucanlarının yetersizliği de önemli sayılabilir.
Besin elementi için bitkilerle rekabet eden toprak canlıları, daha çok, yabancı ot-e mikroorganizmadır.
Bu canlıların toprakta bulunan besin elementlerini kendi ihtiyaçları için kullanmaları, kültür bitkileri için noksanlık yaratabilmektedir. Bu durum bütün besin elementleri için söz konusu olmakla beraber azot için daha önemlidir.
Toprak mikroorganizmaları, özellikle C/N oranı geniş taze organik materyalin toprağa verilmesinde, azot ihtiyaçlarını toprakta mevcut azottan karşılamak Kin bitkilerle büyük rekabete girerler. Yanmamış çiftlik gübresinin toprağa verilmesinden sonra kültür bitkilerin görülen zararların bir bolümü de bu nedenledir.
Toprak solucanları toprak strüktürünün geliştirilmesinde önemli rol oynarlar.
Toprak strüktürunün gelişmesi ise bitki köklerinin besin elementlerine ulaşmasını kolaylaşır Bu nedenle toprak solucanlarının sayısının az olması, strüktür gelişmesinin gerileme ve besin alım süreçler azalmasına neden olur. Solucan populasyonunu arttırmanın en iyi z toprağa ahır gübresi vermektir.

İKLİM FAKTÖRLERİ

Besin elementlerinin alımı etkileyen iklim faktörleri yağış, sıcaklık ve ışıklanmadır. Yeterli sulama imkânı olmayan bölgelerde yaşanan yağış yetersizliği nedenle toprakta su miktarı azalır.
Toprakta su miktarının azalması ise besin elementlerinin çözünürlüğünü azalttığı için besin alımı azalır.
Gerçekten de pratikte kuraklığı izleyen zamanlarda birçok bitkide çeşitli besin elementlerinin noksanlıkları görülmektedir.
Su yetersizliği aynı zamanda bitkilerin kök sisteminin gelişmesini zayıflattığı için dolaylı olarak da besin noksanlıklarına sebep olur.
Öte yandan fazla yağış birçok besin elementinin yıkanma ile kaybına neden olduğu için bitkilerin besin noksanlığı çekmesine neden olur.
Fazla yağışın beslenme bozukluğu yaratmasının bir diğer nedeni ise, fazla yağış nedeniyle toprakta oluşan oksijensiz koşulların bazı besin elementlerinin alınmasını engellemesidir.
Hava ve toprak sıcaklığının düşük olması da bitkilerde beslenme sorunları yaratır.
Düşük sıcaklık bitkide fizyolojik süreçleri yavaşlattığından besin elementlerinin bitkiler taraafından absorbsiyonu düşer.
Düşük toprak sıcaklığı ise toprağın gerek organik, gerekse mineral fraksiyonundan mineralizasyonla besin elementi kazanılmasını yavaşlatır ya durdurur.
Düşük toprak sıcaklığı ayrıca kök gelişmesinin de gerilemesine neden olgu için besin alımını azaltır.